Na teritoriji Srbije postoje mnogi manastiri čuvari istorije, riznice srpskih pravoslavnih svetinja fresko-slikarstva, sa očuvanim nepoznatim rukopisima, svetim relikvijama i jevanđeljima. Ukupno šest manastira na teritoriji Srbije je pod zaštitom UNESCO-a, a jedan od njih je i manastir Visoki Dečani .
Visoki Dečani
Manastir Visoki Dečani je zadužbina kralja Stefana III Dečanskog i cara Dušana. Gradnja je završena 1335. godine, a oslikavanje oko 1350. godine. Manastir je posvećen Hristu Pantokratoru i Vaznesenju Gospodnjem - Spasovdanu. Glavni neimar bio je franjevac, majstor Vito Kotoranin. Manastirska crkva Dečana je najveća srednjovekovna građevina u Srbiji, visoka 30 metara i duga 36 metara, i stoga nosi naziv Visoki Dečani. Hrisovulju (osnivačku povelju ) kralj Stefan Dečanski je izdao 1330. godine i u njoj su značajni podaci o vlastelinstvu manastira koji se prostirao na preko 2500 km2 i ustrojstvu manastira, kao i druge činjenice koje su crkvu uzdigle iznad mnogih drugih kraljevih zadužbina. Posle smrti kralja Stefana, njegovo delo nastavio je njegov sin Stefan Uroš Četvrti Dušan i okončao gradnju Dečana 1335. godine.
Crkva se sastoji iz tri dela: Trobrodna priprata (predvorje crkve), petobrodni naos (centralni deo unutrašnjosti crkve) kombinovan sa vizantijskim planom u obliku krsta i trobrodni oltarski prostor sa apsidama (polukružni prostor nadsvođen polukupolom). Zidovi crkve su izgrađeni od isklesanih blokova crveno - ljubicastog i žućkastog mermera. Crkva je ukrašena skulpturuma raspoređenim oko prozorskih okvira. Unitrašnjost je prekrivena freskama, kojih ima preko hiljadu. U bemi (delu oko oltara) se nalaze liturgijske scene, portreti vladika, proroka i arhandjela, kao i scene koje se odnose na Hrista. U protezisu (delu za pripremu pričešća) su takođe litugijske kompozicije i portreti kao i ciklus iz života Bogorodice.
Slikari Dečana su se odlikovali velikom raznovrsnošću, kako po stilu, tako i po veštini i umetničkom nadahnuću. Majstori - slikari naosa bili su skloniji starinskom monumentalnom i svečanom načinu raspoređivanja figura, dok su slikari priprate Dečana više sledili nov, živopisan i dramatičan manir. Sačuvan je potpis samo jednog slikara, majstora „grešnog Srđa”, koji se potpisao nad jednim stubom u crkvi. Celina slikane dekoracije Visokih Dečana, na kojoj su još vidljivi delovi pozlate na pozadini od skupocenog azura, pruža opšti utisak raskoši koja zaustavlja pogled i izaziva divljenje. Biblioteka dečanskog manastira sadrži oko 170 rukopisa. Među najvrednijim rukopisima manastirske riznice su originalna dela srpske srednjovekovne književnosti, kao Žitije Stefana Dečanskog sa početka XV veka, pohvalne pesme monaha Longina prvomučneniku arhiđakonu Stefanu, kao i zbirka turskih dokumenata od XV do XIX veka koji se odnose na istoriju manastira Dečani.
Glavne karakteristike manastira prate prototip Raške škole. Prostorni raspored crkve je pravoslavan, ali je spoljni izgled u romansko - gotskom stilu. Dečani su najveća srednjevekovna crkva na Balkanu i sačuvali su svoj izgled u izvornom obliku.
Posle Kosovske bitke 1389. godine manastir je izgubio svoje posede, ali su mu vraćeni 1397. godine poveljom kneginje Milice i njenih sinova Stefana i Vuka. Posle 1455. godine, kada je Kosovo konačno palo pod tursku vlast, Dečani su uspeli da se sa mukom ipak održe.
U vreme obnove Pećke patrijaršije, u drugoj polovini XVI veka, dolaze bolja vremena. U to vreme, pa i kroz ceo XVII vek, manastirska riznica, biblioteka i ostala manastirska zdanja su obogaćena vrednim dragocenostima. Knez Miloš podiže 1836. godine jedan konak, a knez Aleksandar 1849. godine poklanja ćivot za mošti svetog kralja Stefana Dečanskog. Tokom XIX veka obnovljena su manastirska zdanja. Posle Hilandara, u Visokim Dečanima je najveće monaško bratstvo u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U Dečanima je vise od 30 monaha. Svi imaju posebna zaduženja u manastiru i ekonomiji od koje se uglavnom izdržavaju.
Lepota i uzvišenost mesta na kojem je sagradjena ova svetinja najlepše je opisana rečima kralja Stefana Uroša III (Stefana Dečanskog) u njegovim žitijama:
„Diveći se krasnome mestu, jer leži na najvišim mestima, sačišćeno svakim drvećem, mnogogranatim i mnogoplodnim, a ujedno ravno i travno, a odasvud teku najslađe vode. Tu izviru veliki izvori i napaja ga bistra reka, čija voda pre ukusa daje veliko rumenilo licu, a posle ukusa veliko dobro rastvorenje telu, tako da se niko ne može nasititi naslade vode. Sa zapadne strane zatvaraju ga najviše gore i njihove strmine, i otuda je tamo zdrav vazduh. Sa istočne strane ovome se priupodobljava veliko polje, navodnjavano istom rekom”.
Na listu svetske baštine UNESKO-a manastir Visoki Dečani je uvršten 3. jula 2004. godine, posle Starog Rasa (1979), Sopoćana (1979) i Studenice (1986). Nakon Visokih Dečana, na ovoj listi su se našli Crkva Bogorodice Ljeviške (2006), Manastiri Pećke patrijaršije (2006) i Manastir Gračanica (2006).
